مردی مقابل گل فروشی ایستاد. او می‌خواست دسته گلی برای مادرش که در شهر دیگری بود سفارش دهد تا برایش پست شود. وقتی از گل فروشی خارج شد٬ دختری را دید که در کنار درب نشسته بود و گریه می‌کرد. مرد نزدیک دختر رفت و از او پرسید : دختر خوب چرا گریه می‌کنی؟ دختر گفت: می‌خواستم برای مادرم یک شاخه گل بخرم ولی پولم کم است. مرد لبخندی زد و گفت: با من بیا٬ من برای تو یک دسته گل خیلی قشنگ می‌خرم تا آن را به مادرت بدهی. وقتی از گل فروشی خارج می‌شدند دختر در حالی که دسته گل را در دستش گرفته بود لبخندی حاکی از خوشحالی و رضایت بر لب داشت. مرد به دختر گفت: می‌خواهی تو را برسانم؟ دختر گفت: نه، تا قبر مادرم راهی نیست!

مرد دیگرنمی‌توانست چیزی بگوید٬ بغض گلویش را گرفت و دلش شکست. طاقت نیاورد٬ به گل فروشی برگشت٬ دسته گل را پس گرفت و ۲۰۰ کیلومتر رانندگی کرد تا خودش آن را به دست مادرش هدیه بدهد! شکسپیر می‌گوید: به جای تاج گل بزرگی که پس از مرگم برای تابوتم می‌آوری، شاخه ای از آن را همین امروز بیاور.

و بالوالدین احسانا  
گرچه عواطف انسانی و مسایل حق شناسی به تنهایی برای رعایت احترام به پدر و مادر کافی است ولی از آنجا اسلام حتی در مسایلی که هم عقل در آن استقلال کامل دارد و هم عاطفه آن را به وضوح در می یابد, سکوت روا نمی دارد بلکه به عنوان تأکید هم که شده در اینگونه موارد دستورات لازم را صادر می کند.در مورد احترام والدین آن قدر تأکید کرده است که در کمتر مسأله ای دیده می شود و در اکثر موارد بعد از این که دستور داده به اینکه ستایش نکنید مگر خدای واحد را, احترام آنها را بلافاصله ذکر می کند.

آیات و روایات:
از آیات قرآن مجید و روایات اهل بیت(ع) استفاده می شود که نه تنها عقوق والدین یعنی آزردن و رنجاندن آن ها حرام و از گناهان کبیره است بلکه احسان و نیکی کردن و ادای حق آن ها واجب است و ترک آن حرام می باشد.قرآن کریم در این باره می فرماید: (وَوَصَّیْنا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ اِحْساناً) [1]که ترجمه آن ، چنین است: ما به انسان توصیه و سفارش به طور خاصّ کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند. نکته: احسان گاهی با "إلی" و گاهی با "بـ" ذکر می شود . در صورتی که با " إلی" ذکر شود ، مفهوم آن نیکی کردن است هرچند به طور غیرمستقیم و با واسطه باشد ، اما هنگامی که با "ب" ذکر می شود معنی آن نیکی کردن به طور مستقیم و بدون واسطه است. بنابراین آیه شریفه فوق، تاکید می کند که موضوع نیکی به "پدر و مادر" با باید آن قدر اهمیّت داد که شخصاً و بدون واسطه "بدون ارسال با پست" به آن اقدام نمود. به صورتی که گرمی دستان پر مهرشان و حرارت مطبوع صورتشان را حس کنید و آن ها هم از شما بهره مند گردند. [2]و یا در آیه ای دیگر می فرماید: وَ وَصَّیْنا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ اِحْساناً [3]ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند.

نکته قابل توجه:
شکرگزاری در برابر پدر و مادر در آیه در ردیف شکرگزاری در برابر نعمت های خدا قرار داده شده با این که نعمت خدا بیش از آن است که قابل شمارش باشد و این خود دلیل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران می باشد.

آیات:
(و بیاد آورید) زمانی را که از بنی اسراییل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی و به مردم نیک بگویید... (4)و خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید و همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و همنشین و واماندگان در سفر و برگانی که مالک آن ها هستید خوبی نمایید، زیرا خداوند کسی را که متکبر و فخر فروش است (و از ادای حقوق دیگران سر باز می زند) دوست نمی دارد. [5]پروردگارت فرمان داد جز او (را) نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید، هرگاه یکی از آن ها یا هر دوی آن ها نزد تو به سن پیری برسند کمترین اهانتی به آن ها روا مدار و بر (سر) آن ها فریاد مزن و گفتار لطف و سنجیده و بزرگوارانه به آن ها بگو، بال های تواضع خویش را در برابرشان از محبت و لطف فرو آر و بگو پروردگارا همان گونه که آن ها مرا در کوچکی تربیت کردند مشمول رحمتشان قرار ده. [6]و ما به همه انسان ها سفارش کردیم که در حق پدر و مادر نیکی کنند خصوصاً به مادر که چون بار حمل فرزند برداشته تا مدت دو سال که طفل را از شیر باز گرفته، هر روز به رنج و ناتوانی اش بیفزوده، بسیار نیکی و سپاسگزاری کن و نخست شکر من کن که خالق و منعمم و آنگاه شکر پدر و مادر به جای آور که بازگشت خلق به سوی من خواهد بود و اگر آن ها به تو اصرار کنند که مشرک شوی اطاعتشان مکن ولی در زندگی دنیا به نیکی با آن ها معاشرت نما. [7]

روایات:
منصور بن حازم گوید:به امام صادق(ع) گفتم: کدام عمل افضل است؟ فرمود: نماز در وقتش و احسان به پدر و مادر و جهاد در راه خدا عزّ و جلّ.از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که فرمود:کسی که والدین خود را بیازارد مرا اذیت کرده و کسی که مرا بیازارد خدای را آزرده و کسی که خدا را بیازارد ملعون است. [8]از حضرت امام صادق(ع) روایت شده که: کسی که به پدر و مادرش از روی غیظ بنگرد در حالی که والدین بر او ستم کرده باشند خداوند نماز او را نمی پذیرد. [9] پس چگونه است در صورتی که به او نیکوکار باشند؟روایت شده که مردی خدمت حضرت رسول(ص) آمد ، عرض کرد:کار زشتی نبوده مگر این که من انجام داده ام. آیا برای من توبه ای هست؟حضرت فرمود: برو به پدرت نیکی کن تا کفاره گناهانت گردد. چون آن شخص رفت ، فرمود: اگر مادرش زنده بود نیکی به او بهتر بود. [10]ای رسول خدا به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت.عرض کرد ، بعداز او به چه کسی؟فرمود: به مادرت.برای سومین بار عرض کرد: بعد از او به چه کسی؟باز فرمود: به مادرت.و در چهارمین بار ، وقتی این سوال را تکرار کرد ، فرمود: به پدرت [11]از امام صادق(ع) نقل شده: من نظر الی ابویه نظر ماقت وهما ظالمان له لم یقبل الله له صلاة [12]؛ هر کس به پدر و مادر (خود) به دیده دشمنی بنگرد خداوند نمازش را نپذیرد. حتی در صورتی که آن دو به او ستم (نیز) کرده باشند.امام باقر(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل می کند:بپرهیزید از آزردن پدر و مادر زیرا بوی بهشت از مسافت هزار سال به مشام می رسد و عاق والدین و قطع رحم کننده و پیرمرد زنا کار و آن که جامه اش را از روی تکبر و بزرگ منشی (بلند کند که) بر زمین کشیده شود به آن نمی رسد و به حقیقت کبریایی مخصوص ذات الهی است. [13]از امام صادق(ع) نقل شده:اگر چیزی کمتر از اف وجود داشت خدا از آن نهی می کرد (اف, کمترین اظهار ناراحتی است) و این حداقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر است و یکی از عقوق، نظر تند و غضب آلود به پدر و مادر کردن می باشد. [14]از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: نظر الوالد الی والدیه حبا لهما عبادة [15]نگاه فرزند به پدر و مادرش بعنوان دوستی آن ها، عبادت است.

سؤال: آیا احترام به پدر و مادر اختصاص به زمان حیات (آن ها) دارد یا شامل زمان ممات (مرگ) آن ها نیز می شود؟
جواب: شامل زمان ممات نیز می گردد و از حضرت امام صادق(ع) نقل شده:ما یمنع الرجل منکم ان یبر والدیه حیین و میتین [16]

سؤال: چه چیزی منع می کند شما را از نیکی کردن به پدر و مادر در حال حیات و ممات؟
جواب: از امام صادق(ع) نقل شده:همانا گاهی بنده پیوسته در زمان حیات پدر و مادر خدمتگزار آن ها می باشد، سپس آن دو می میرند و دین آن ها را ادا نمی کند و استغفار برای آن ها نمی نماید پس برای او عاق نوشته می شود و گاهی به حقیقت نسبت به آن ها در زمان حیاتشان خوبی نکرده ولی هنگامی که آن دو بمیرند دین آن ها را ادا و نسبت به آن ها استغفار می کند خدای متعال او را نیکوکار می نویسد. [17]در پایان باید بدانیم که خدمت به پدر و مادر و یا آزار آن ها اثر تکوینی دارد که در همین جهان شامل انسان می گردد چنانکه از امام صادق(ع) نقل شده: بروا آبایکم یبرکم ابناؤکم [18]: نیکی کنید به پدرانتان تا بچه هایتان بر شما نیکی کنند. [19]

حکایات:
1) آستانه بهشت پیشانی حور العین:
مردی به حضور پیامبر(ص) رسید و پرسید:ای رسول خدا! من سوگند خورده ام که آستانه در بهشت و پیشانی حورالعین را ببوسم ، اکنون چه کنم؟پیامبر اکرم(ص) فرمود: پای مادر و پیشانی پدر را ببوس.[یعنی اگر چنین کنی ، به آرزوی خود در مورد بوسیدن پیشانی حور العین و آستانه در بهشت می رسی]او پرسید اگر پدر و مادرم مرده باشند چه کنم؟ پیامبر(ص) فرمود: قبر آن ها را ببوس [20]

2) از حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بیاموزید:
روزی رسول اکرم(ص) به خانه حضرت زهرا(س) وارد شد. فاطمه(س) در آن هنگام مشغول نماز مستحبی بود. وقتی که صدای پیامبر(ص) را شنید، به احترام پدر بزرگوارش نمازش قطع کرد و شتابان به استقبال پیامبر(ص) رفت و سلام کرد. پیامبر(ص) دست محبت بر سر حضرت زهرا (سلام الله علیها) کشید و فرمود: خدا تورا مشمول مهر و رحمتش قرار دهد. حالت چطور است؟ [21] و...

3) جوان عاق و دعای مشلول:
در باب فضیلت دعای مشلول رسیده که این دعا را حضرت امیرمؤمنان(ع) به جوانی که عاق پدر شده تعلیم فرمود. این جوان ، در اثر نفرین پدر ، دست راستش شل شد و سه سال مبتلا بود. پس از فوت پدرش ، در مسجد الحرام شب ها به خداوند استغاثه می کرد. پس آن حضرت بر او ترحم فرمود و این دعا را به او یاد داد و از برکات آن حضرت ، خداوند او را شفا داد. [22]

4) پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) دو پدر امت:
رسول خدا(ص) فرمود: یا علی! من و تو ، دو پدر این امتیم. هرکس مارا ترک کند و بیازارد و از اطاعت ما خارج شود ، پس لعنت خدا بر او باد و هر آینه من و تو دو مولای این امتیم هرکس از ما بگریزد لعنت خدا بر او باد و هر آینه من و تو اجیر این امتیم هرکس پاداش ما را ندهد لعنت خدا بر او باد ! پس فرمود: خدایا این نفرین را مستجاب فرما. [23]

روزجهانی سالمندان، فرصتی برای تدبر در آيه «و بالوالدين احسانا»
نيكی به پدر و مادر از لحاظ شرعی، عرفی و اجتماعی جايگاه خاصی دارد و همان‌گونه كه توحيد افراد نسخ نمی‌‌شود، مهربانی درحق پدر و مادر نيز نسخ نمی‌‌شود و اگر فردی در توجه به مادر و پدر خود كوتاهی كند، بايد در توحيد فردی آن نيز شك كرد. در قرآن آيه 23 سوره «اسرا»، بعد از توحيد اشاره سريع و صريحی به لزوم احترام به مقام پدر و مادر شده است، که جايگاه توحيد و احسان به پدر و مادر را نزديك به هم می‌داند. اين آيه هيچ پيش شرطی را برای احسان به پدر و مادر قرار نداده و مهربانی و مراقبت در حق والدين بايد بدون واسطه اعمال شود و به گونه‌ای نباشد كه فرزندان مراقبت و نگهداری و احترام به پدر و مادر را از راه‌های غيرمستقيم رعايت كنند.احسان به پدر و مادر هيچ محدوديتی ندارد و ذكر كلمه «احساناً» بدين معنی است كه احسان حد و مرزی ندارد. اين آيه شريفه خطاب به فرزندان نازل شده و اين فرزندان هستند كه بايد به پدر و مادر خود توجه كنند، گر چه پدر و مادر بايد با تقويت روحيه دينی فرزندان سعی در بهبود روحيه اعتقادی كنند. به دنبال تقويت روحيه اعتقادی فرزندان، توجه آن‌ها به احترام پدر و مادر نيز محقق می‌شود و می‌توان گفت تا فرزندی نسبت به خداوند سجده نكند، احترام پدر و مادر را نيز رعايت نمی‌كند. احترام و مراقبت از پدر و مادر در سن بزرگسالی و دوران از كارافتادگی را مهم‌تر از ديگر دوران است. در اين آيه اشاره صريحی شده كه مراقبت از پدر و مادر بايد نزد خود فرزندان باشد و نه در مكان‌های ديگری مانند آسايشگاه‌ها. در دين مبين اسلام، به نگهداری از پدر و مادر توسط افرادی غير از فرزندان خط بطلان كشيده شده است و آسايشگاه‌ها مكانی هستند برای نگهداری از والدينی كه سرپرستی ندارند.این سخن زيبا در حق پدر و مادر  تعبيری ديگر از احسان است که فرزندان نبايد به هنگام احسان و نيكی‌كردن به والدين، انتظار احسان از سوی آن‌ها را در قبال كار‌ی كه انجام داده‌اند، داشته باشند. همچنين احساس به والدين نبايد به صورت ظاهری باشد، بلكه بايد از صميم قلب و باطن فرزندان باشد. تواضع فرزندان در قبال والدين تعبيری ديگر از احسان تفسير می‌ شود. فرزندان نبايد كمالات مادی و معنوی و يا كسب مقام خود را به رخ پدر و مادر بكشند، بلكه بايد با يادآوری ضعف و گذشته خود سعی در احسان در حق آن‌ها كنند. گر چه تواضع احسان و مهربانی تفاسير زيبايی از توجه در حق پدر و مادر است ولی نبايد فراموش كرد كه نگاه خيره به پدر و مادر، بلند كردن صدا به هنگام صحبت و حتی گفتن «اف و اخ» دل مهربان و كم طاقت سالمندان و پدر و مادر را به درد می‌آورد.
تأكيد مهربانی و حق پدر و مادر در قرآن كريم به حدی است كه صرف از نظر دين و ايمان پدر و مادر بايد، آن‌ها را مورد دلجويی قرار داد و با آن‌ها آن گونه ليافت دارند برخورد كرد. گرچه در تقويم روزی را به نام سالمند به منظور يادآوری احترام به پدر و مادر قرار داده‌اند ولی نبايد فراموش كرد كه احسان در حق والدين نه روز خاصی می‌شناسد و نه زمان خاصی. همان‌گونه كه مراقبت مادر از فرزند نه شب می‌شناسد و نه روز.

جواد چاوشی

پانوشت:
1ـ سوره احقاف آیه 15 2 ـ تفسیر المنار ج 8 ص 185 وتفسیر نمونه ج 6 ص 33 3 ـ سوره احقاف آیه 15 4 ـ سوره بقره آیه 83 5 ـ سوره نساء آیه 36 6 ـ سوره اسراء آیه 22 24 7 ـ سوره لقمان آیه 14 15 8 ـ مستدرک کتاب نکاح باب 75 9 ـ اصول کافی ج 1 ص 119 10 ـ گناهان کبیره ج 1 ص 122 11 ـ روح المعانی ج 26 ص 16 و تفسیر نمونه ج 21 ص 333 12 ـ کافی ج 2 ص 349 13 ـ کافی ج 2 ص 349 14 ـ بحار ج 74 ص 83 15 ـ بحار ج 74 ص 80 16 ـ کافی ج2 ص 159 17 ـ اخلاق بشر ص 117 18 ـ بحار ج 74 ص 65 19 برگرفته از کتاب تکامل در پرتو اخلاق اثر شهید غلامرضا سلطانی 20 ـ بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان علیه السلام ص 79 21 ـ بحارالانوار ج 43 ص 40 22 ـ گناهان کبیره ج 1 ص 126 23 ـ همان ص 138

منابع:
ايكنا
سایت مناجات
http://www.golabad.com